Tema: Svak tilknytning til arbeidslivet
Arbeidsstyrken og behovet for kompetanse vart diskutert tidlegare. Denne seksjonen handlar om personar med dårleg tilknyting til arbeidslivet; personar som har hamna utanfor utdanning og arbeidsliv, men som kunne vore viktige ressursar. Ein velfungerande arbeidsmarknad er avhengig av ein godt kvalifisert arbeidsstyrke, men også ein stabil arbeidsstyrke.
Kompetanseutfordringane som er illustrert i tidlegare seksjonar, viser behovet for auka arbeidsdeltaking for dei fleste i arbeidsdyktig alder. Det er òg viktig å halde auge med om det blir fleire sårbare eller utsette grupper i arbeidslivet som treng hjelp til kompetanseutvikling eller inntreden i arbeidslivet.
Det er hovudsakleg nokre hovudårsaker til at personar ikkje arbeider. Nokre ønskjer ikkje å arbeide og er heimeværande av eigen vilje. Andre kan ikkje arbeide av helsemessige årsaker, og nokre ønskjer å arbeide, men klarer ikkje å skaffe seg ein varig jobb. Det er òg nokre som har ein kombinasjon av desse; dei klarer ikkje å skaffe ein varig jobb på grunn av helsemessige årsaker og manglande tilrettelegging.
Noko vi har sett er at personar frå låginntekt eller med låg utdanning er ekstra utsette for utanforskap eller dårleg tilknyting til arbeidslivet. Psykiske helseproblem er òg ein av årsakene til dårleg tilknyting. Det er mange samspel/korrelasjonar mellom desse komplekse samfunnsproblema.
Indikatorane vi bruker for å sjå på svak tilknyting til arbeidslivet er følgande:
- - Sysselsettingsgrad (del som er sysselsette 20-66 år)
- - Andelen som er utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak
- - Andelen uføre
- - Gjennomføring av vidaregåande opplæring
- - Andelen som bur i hushaldningar med låginntekt
Den første indikatoren om sysselsettingsgrad seier noko om kor stor del av befolkninga 20-66 år som er sysselsette og dermed også kor mange som er svakt tilknytta ved at dei ikkje er sysselsette.
Den neste indikatoren er ein hyppig brukt indikator for utanforskap og NEET (Not in Education, Employment or Training), som gjeld for personar i alderen 15-29 år.
Andel uføre er òg inkludert sidan det er ein av dei vanlegaste årsakene til at personar i arbeidsdyktig alder står utanfor arbeidslivet. Sjølv om uførheit er medisinsk begrunna, er det likevel mange som har ein restarbeidsevne som kunne vore utnytta dersom forholda låg til rette. Personar som er delvis uføre er òg inkludert i statistikken under arbeidsstyrken. Gjennom tilpassingar i arbeidslivet, nye medisinske metodar osv., kan helseutfordringar overvinnast og føre til auka deltaking i arbeidslivet. Derfor finst det ein mogleg reservearbeidskraft blant dei uføre.
Andelen som har slutta undervegs eller ikkje bestått vidaregåande opplæring kan òg seie noko om risikoen for svak tilknyting til arbeidslivet.
Den siste indikatoren viser andelen hushaldningar med låginntekt. Denne indikatoren skil seg litt frå dei andre ved at denne gruppa godt kan vere i arbeid. Varig låg inntekt fører likevel til større risiko for å falle ut av arbeidsmarknaden. Låginntekt er eit resultat av svak tilknyting til arbeidslivet, men kan medføre ein barriere mot sterkare tilknyting gjennom meir utdanning, kurs eller nettverksbygging.
Sysselsettingsgrad 20-66 år
Sysselsettingsgraden seier noko om kor stor del av befolkninga som er i arbeid.
Figuren over viser andelen sysselsette i arbeidsdyktig alder (20-66 år) for kommunar over heile landet. Det kan vere stor variasjon frå kommune til kommune, men kartet viser at sysselsettingsgraden er generelt høgare på Vestlandet og i Midt-Noreg enn på Austlandet og i Nord-Noreg. I Møre og Romsdal er det Kristiansund kommune som har lågast sysselsettingsgrad på 74,2 %, medan den høgaste er Stranda med 83,4 %.
Figuren over viser sysselsettingsgraden i Møre og Romsdal etter utdanningsnivå. Det vil seie andelen personar som er sysselsette etter høgaste fullførte utdanningsnivå.
Vi ser at delen sysselsette med grunnskole som høgaste fullførte utdanningsnivå har gått ned frå 72,5 % i 2008 til 63,9 % i 2022. Dette betyr at berre 63,9 % av dei som har grunnskole som høgaste fullførte utdanningsnivå er sysselsette. På den andre sida er det rundt 80 % av dei med vidaregåande utdanning som høgaste fullførte utdanningsnivå som er sysselsette, noko som tyder på at det lønnar seg å fullføre vidaregåande opplæring når det gjeld tilknytning til arbeidslivet.
Utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak
Indikatoren viser dei som står utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak. For aldersgruppa 15-29 år kan NEET-begrepet nyttast. Dette talgrunnlaget inkluderer alle som er utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak, og det er ei sammansett gruppe av personar som er sjuke, uføre, mottakarar av AFP/alderspensjon, arbeidsledige, heimeværande (som blir forsørge av andre, forsørger andre, tek eit friår), osv.
Det er ikkje uvanleg å vere utanfor arbeid og utdanning i korte periodar. Risikoen for langvarig utanforskap er høgast hos personar som har mange og langvarige periodar utanfor. Personar som står utanfor arbeid og utdanning i lengre periodar går glipp av utvikling av kompetanse gjennom arbeid og utdanning, noko som har mange negative effektar på framtidige moglegheiter i karriere og yrkesliv.
Figuren over viser prosentdelen av befolkninga som var utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak i kommunane i Møre og Romsdal i 2021, fordelt på to aldersgrupper. Vi ser at for den yngste aldersgruppa (15-29 år), NEET, er det Kristiansund kommune som har høgast andel utanforskap med heile 11,9 %, etterfulgt av Hareid med 11,7 %, medan Fjord har lågast med 5,1 %. For aldersgruppa 30-61 år, som inkluderer ein god del uføre, er det framleis Kristiansund og Hareid kommune som har størst andel av befolkninga i utanforskap. Volda, Giske og Stranda har lågast med 12,1 %.
Figuren over viser prosentdelen av innvandrarbefolkninga som var utanfor arbeid, utdanning og arbeidsmarknadstiltak i kommunane i Møre og Romsdal, for aldersgruppene 15-29 år og 30-61 år. Vi ser at i Gjemnes kommune er 51,5 % av innvandrarar i alderen 15-29 år i utanforskap. Mykje av dette kan skuldast kategorien "Andre", noko du kan lese meir om i arbeidsstyrkestatuser . Elles er det svært mange kommunar som har større andel utanforskap for aldersgruppa 15-29 år enn 30-61 år, noko som ikkje var tilfellet for befolkninga som heilskap.
Uføre
Indikatoren viser delen av mottakarar av uføretrygd i befolkninga. Vi har valt å sjå på unge uføre (18-24 år) og totalt antal uføre i befolkninga (18-67 år).
Uføretrygd blir gitt til personar med varig redusert inntektsevne på grunn av sjukdom eller skade. Inntektsevna må vere varig redusert med minst 50 %. Sjukdom eller skade må vere hovudårsaka til den reduserte inntektsevna for å kunne få uføretrygd.
Figuren over viser delen av unge uføre (18-24 år) og den generelle andelen av uføre (18-67 år) for kommunar i Møre og Romsdal. Vi ser at Smøla og Vanylven har flest uføre totalt med henholdsvis 15,9 % og 15,2 %. Stranda og Giske har færrest uføre med 7,9 %. Når det gjeld unge uføre, er det Vestnes og Smøla kommune som har flest med 3,7 % og 3,6 %, medan kommunane med færrast unge uføre er Averøy og Volda med 0,7 %. Det er betydelege forskjellar mellom kommunane.
Gjennomføring i vidaregåande opplæring
Indikatoren seier noko om gjennomføringa i vidaregåande opplæring og dermed også noko om dei som ikkje fullfører. Gjennomføring av vidaregåande opplæring er ein av dei viktigaste komponentane for å auke tilknytinga til arbeidslivet og unngå utanforskap.
Når det er snakk om gjennomføring i vidaregåande opplæring, blir det ofte sett på fem/seks års gjennomføringa. Elevane som begynnar på eit av dei studieførebuande utdanningsprogramma (normert tid på tre år), blir følgde i fem år. Elevane som begynnar på eit av dei yrkesfaglege utdanningsprogramma (normert tid hovudsakleg fire år, med to år på skolen og to år i lære), blir følgde i seks år etter skolestart.
Figuren over viser gjennomføring på fem/seks år for 2016-kullet. Møre og Romsdal og Rogaland var fylka med høgast gjennomføringsgrad med 83,0 og 83,6 % respektivt. Nordland hadde lågast gjennomføringsgrad på 73,6 %. Gjennomføringa i landet generelt var på 81,0 %. Det kan også vere store variasjonar i gjennomføring etter kjønn og studieprogram. Fylke som Nordland og Troms og Finnmark, som har svært mykje yrkesfag, vil naturlegvis ha ein lågare gjennomføringsgrad enn fylke med mykje studieforberedande. Møre og Romsdal er eitt av fylka med størst del yrkesfag, likevel har fylket den høgaste fullføringsgraden.
Figuren over viser gjennomføringa i Møre og Romsdal over tid, etter studieretning. Vi ser at gjennomføringa på fem/seks år i Møre og Romsdal har gått frå 73 % til 83 % på 10 år (frå 2006-2012 gjennomføringa til 2016-2022). Yrkesfaglege utdanningsprogram har hatt ein større auke enn studieforberedande i løpet av dei 10 åra. Men det er framleis store skilnader i fullføringa mellom studieretningane.
Figuren over viser fem/seks års gjennomføringa i vidaregåande opplæring i Møre og Romsdal etter kjønn. Vi ser at kvinner har høgare gjennomføring enn menn, og at begge kjønna har hatt ein lik auke dei siste 10 åra.
Figuren over viser gjennomføring på fem/seks år i Møre og Romsdal etter karakterpoeng frå grunnskolen. Vi ser at det er stor variasjon i gjennomføringa etter karakterpoeng. Alle kategoriane for karakterpoeng har hatt ein auke i gjennomføring, særleg dei med karakterpoeng 30-39 som har hatt den største auken dei siste 10 åra, frå 65.6 % fullføring til 82 %.
Figuren over viser delen som har slutta undervegs etter fylke. Rogaland (7.0 %) har klart færrast som har slutta, medan Nordland (17.1 %) og Troms og Finnmark (12.4 %) har klart størst del som har slutta. Møre og Romsdal (9.1 %) ligg noko under landsgjennomsnittet (9.3 %).
Sidan Møre og Romsdal har ein av den høgast fullføringa (83.0 %) og eit moderat tal på sluttarar (9.8 %), er det interessant å sjå kva som utgjer den resterande prosenten: dei som ikkje fullfører på fem/seks år og dei som ikkje sluttar.
Figuren over viser alle dei ulike fullføringkategoriene for 2016-2022 fullføringa i Møre og Romsdal. Fullført innan normert tid (68.84 %) og fullført etter meir enn normert tid (14.11 %) utgjer fem/seks års fullføringa på 83.0 %. Det er 2.74 % som framleis er i vidaregåande opplæring etter fem/seks år og 3.28 % som har gått opp til eksamen, men ikkje bestått fag/svenneprøve etter seks år.
Utanforskap blant fagutdanna, det første året etter oppnådd sluttkompetanse
Det kan vera interessant å sjå på sysselsettingsstatus og kva som skjer med fagutdanna etter oppnådd sluttkompetanse. Statistikken er henta frå UDIR, og for å kunne presentere statistikken på eit lågare nivå, har UDIR valt å slå saman to årstal. Så for perioden 2020+2021 ser ein på sysselsettingsstatus i 2021 for dei som oppnådde sluttkompetanse i 2020, og sysselsettingsstatus i 2022 for dei som oppnådde sluttkompetanse i 2021, og samanstiller desse resultata.
Figuren over viser at i Møre og Romsdal, 2020+2021, er 27 % av dei med fagutdanning innan Teknologi- og industrifag og Elektro og datateknologi i utdanning eitt år etter oppnådd sluttkompetanse. Det er størst utanforskap innan Naturbruk med 8 %, medan Elektro og datateknologi og Helse- og oppvekstfag har minst utanforskap med 4 %. Bygg- og anleggsteknikk er fagutdanninga med størst del som er i arbeid eitt år etter oppnådd sluttkompetanse.
Figuren over viser delen av dei med fagutdanning i Møre og Romsdal som er utanfor arbeid og utdanning eitt år etter oppnådd sluttkompetanse over tid. Helse- og oppvekstfag har stort sett alltid hatt lågast utanforskap, bortsett frå i 2019-2020 då Elektro og datateknologi hadde minst utanforskap. Restaurant- og matfag har hatt den største variasjonen med store svingingar i andel utanforskap, der det gjekk frå 13.5 % utanforskap for 2015+2016 til 6.8 % i 2020+2021. Naturbruk har hatt den mest stabile andelen utanforskap, med liten skilnad i utanforskapet for 5 år sidan og no.
Låginntekt
Det finst ulike mål på kva hushaldningar som har låginntekt. Den vanlegaste låginntektsgrensa i Noreg og EU er 'EU60', som definerer låginntekt som inntekt under 60 % av medianinntekta. EU60 er også det målet som best fangar opp levekårsfattigdom.
NAV viser i ein rapport om låginntekt og levekår i Noreg at låg hushaldningsinntekt ofte bidrar til både materielle og sosiale manglar. Personar med låginntekt har oftare dårlegare helse, har mindre sosial kontakt og bur oftare åleine enn personar over låginntektsgrensa. Å ikkje kunne delta i aktivitetar eller utviklingsarenaer kan bidra til å svekke moglegheitene for å utvikle kompetanse og bidra på den måten ein sjølv ønsker, eller som arbeidslivet har behov for.
Forsking viser også at utanforskap som følgje av låginntekt ofte kan "gå i arv" ved at barn som veks opp i hushaldningar med låginntekt har mindre sannsyn for sysselsetting i vaksen alder.
Figuren over viser del personar i hushaldningar med varig låginntekt, i ein treårsperiode (2019-2021), EU60. Vi ser at det er store skilnader mellom aldersgruppene, der aldersgruppa 18-34 år har størst del låginntekt. Oslo har klart høgast del låginntekt for alle dei tre aldersgruppene. Møre og Romsdal, Nordland og Troms og Finnmark har lågast del låginntekt for alle dei tre aldersgruppene.
Figuren over viser del personar i hushaldningar med varig låginntekt i ein treårsperiode (2019-2021), EU60, fordelt på 3 aldersgrupper i Møre og Romsdal. Vi ser at det har vore ein auke i låginntekt for alle dei tre aldersgruppene i Møre og Romsdal. Det har vore ein liten nedgang frå 2018-2020 til 2019-2021.
Aldersgruppa 35-49 år har hatt den største auken i delen av låginntekt. Frå 5,1 % i 2011-2013 til 7,3 % i 2019-2021.
Figuren over viser del personar i private hushaldningar med årleg inntekt etter skatt per forbruksenhet EU60, 2021. Vi ser at Volda (11,9 %) og Kristiansund (10,8 %) er kommunane med høgast del av låginntekt. Giske (7,6 %) og Sula (7,7 %) er kommunane med lågast del av låginntekt.